Kościół katol., związany gł. z klasą panującą, nie dostrzegał problemów najbiedniejszych mieszkańców H., co doprowadziło do wystąpień sił radykalnych (1909 podczas ?krwawego tygodnia? spalono kilkadziesiąt kościołów, zamordowano 138 duchownych). Rewolucja kwietniowa 1931 obaliła monarchię, 14 IV proklamowano Rep. Hiszpańską; uchwalona XII 1931 konstytucja wprowadzała rozdział Kościoła od państwa; zapowiadała likwidację szkolnictwa kośc., możliwość rozwiązywania zakonów i nacjonalizację ich majątków (co wkrótce spotkało jezuitów); rząd wprowadził też rozwody i przystąpił do organizowania szkolnictwa świeckiego. W latach 30. XX w. w społeczeństwie hiszp. pogłębił się podział na zwolenników poglądów nacjonalistycznych, katol. i konserwatywnych oraz ugrupowania o orientacji lewicowej i republikańskiej. 18 VII 1936 bunt części garnizonów wojsk. przeciw rządowi republiki rozpoczął hiszp. wojnę domową 1936?39; na czele rebelii stanął gen. F. Franco.
